بازسازی نفوذ در خاورمیانه؛ آیا اوکراین کلید موفقیت مسکو خواهد بود؟

آینده سرگئی ملکونیان، کارنگی، کارنگی، عضو ارشد سیاست خارجی روسیه

بر اساس گزارشی از بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی، تحولات اخیر در سوریه نتایج شگفت انگیزی برای بسیاری از بازیگران منطقه ای و بین المللی از جمله روسیه به همراه داشته است. مسکو آمادگی رویارویی با این سناریو را نداشت و واکنش هایش فوق العاده بود.

سقوط بشار اسد؛ شکست تاکتیکی یا فرصت استراتژیک برای روسیه؟

این تغییرات منجر به شکست آشکار سیاست خاورمیانه ای روسیه شد، اما این شکست را نمی توان استراتژیک دانست. تمرکز اصلی روسیه بر بازدارندگی غرب در اوکراین است، زیرا برای امنیت ملی و حفظ موقعیت این کشور به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی حیاتی است. در صورت پیروزی در اوکراین، روسیه این فرصت را خواهد داشت تا نفوذ خود را در مناطقی مانند سوریه و خاورمیانه بازگرداند و موقعیت خود را در این مناطق تقویت کند. تا آن زمان به نظر می رسد روسیه تلاش خواهد کرد تا خسارات خود را به حداقل برساند، دسترسی خود به دریای مدیترانه را حفظ کرده و جایگاه خود را در عرصه بین المللی حفظ کند.

حضور روسیه در سوریه دستاوردهای استراتژیک مهمی برای این کشور به همراه داشته است. عملیات نظامی موفق روسیه در سال های 2015-2024 نقش این کشور را به عنوان یک قدرت جهانی تثبیت کرد و جایگاه آن را در معادلات بین المللی تقویت کرد. این موفقیت بر دو محور اصلی بود: مبارزه با تروریسم بین المللی و ایجاد پایگاه های نظامی خارج از حوزه نفوذ سنتی روسیه. پایگاه‌های نظامی روسیه در سوریه، به‌ویژه در شرق مدیترانه، نقش مهمی در پشتیبانی لجستیکی ایفا کرده‌اند که به مسکو اجازه می‌دهد از منافع خود در آفریقا محافظت و تامین کند.

علاوه بر این، روسیه توانست خود را به عنوان یک میانجی منطقه ای قابل اعتماد معرفی کند و در مذاکرات با ایران و ترکیه نفوذ موثری به دست آورد. علاوه بر این، حضور روسیه در سوریه مانع بزرگی برای اجرای پروژه های گاز طبیعی از خلیج فارس به اروپا بوده است. پروژه هایی که می تواند موقعیت روسیه را به عنوان تامین کننده اصلی انرژی اروپا تضعیف کند.

پایه های طرطوس و حمیمیم. تنها شریان باقی مانده روسیه در سوریه

با سقوط بشار اسد، بیشتر این دستاوردها ضعیف شده و یا به طور کامل از دست رفته است. در واکنش به این رویدادها، مسکو تلاش کرد تا از یک فاجعه کامل جلوگیری کند، از جمله سازماندهی خروج بشار اسد و تضمین امنیت او، که نشان دهنده تعهد روسیه به حمایت از متحدانش بود. این اقدام پیامی روشن به جهان در مورد توانایی روسیه برای تضمین امنیت نخبگان سیاسی متحد خود با وجود احتمال درگیری با دولت جدید سوریه ارسال کرد. مسکو نیز از تحقیر کامل اجتناب کرد و توانست با حفظ پایگاه های استراتژیک مهمی مانند طرطوس و حمیمیم، حضور نظامی خود را از طریق معاهدات کاهش دهد. این پایگاه ها به روسیه اجازه می داد تا درجاتی از اعتبار و نفوذ خود را در منطقه حفظ کند.

از دیدگاه روسیه، تغییرات در سوریه بیشتر به مثابه شکست متحدان سوریه تلقی می شود تا خود مسکو. روسیه که از نظر استراتژیک بر پیروزی در جنگ در اوکراین متمرکز است، سایر شکست ها را موقتی و ناچیز می داند. همانطور که از زمان خروج آمریکا از افغانستان به تدریج زیان های اعتباری کاهش یافته است، مسکو امیدوار است که تحولات سوریه تأثیر جدی درازمدت بر شهرت بین المللی آن نداشته باشد.

با این حال، یکی از نگرانی های اصلی مسکو، تهدید فزاینده تروریسم است. روسیه در گذشته، سوریه را محل پرورش عناصر رادیکال می‌دانست و این تهدیدها را از مرزهای خود دور نگه می‌داشت. با از دست دادن این گزینه، مسکو با یک دوراهی جدی مواجه است و باید بین مذاکره با گروه های مخالف یا همکاری بین المللی در مبارزه با تروریسم تصمیم گیری کند.

پایان نقش نظامی روسیه و آغاز یک دیپلماسی جدید؟

در واکنش به تحولات سوریه، روسیه ممکن است تلاش کند حضور خود را در مناطق دیگر، به عنوان مثال، در لیبی افزایش دهد. از سال 2024، مسکو تجهیزات نظامی را از سوریه به لیبی منتقل کرده و نفوذ خود را در شرق این کشور گسترش داده است. لیبی با دسترسی به دریای مدیترانه و هم مرز با آفریقا، یک فرصت استراتژیک برای روسیه است. با این حال، بی ثباتی در لیبی یک مشکل جدی برای تثبیت موقعیت مسکو است. علاوه بر این، روسیه برای حفظ دسترسی خود به سوریه به طور فزاینده ای به ترکیه وابسته خواهد شد.

ادامه عملیات پایگاه های نظامی روسیه در سوریه ممکن است مستلزم توافقات جدید با آنکارا باشد. از جمله محدود کردن استفاده از این پایگاه ها برای اهداف لجستیکی و اجتناب از مداخله مستقیم در امور داخلی سوریه. این رویکرد به روسیه کمک می کند تا تنش ها را کاهش دهد و روابط خود با ترکیه را مدیریت کند.

در مرحله جدید بحران سوریه، نقش نظامی روسیه به تدریج کم رنگ خواهد شد و دیپلماسی در استراتژی مسکو حرف اول را خواهد زد. به نظر می رسد روسیه در حال آماده سازی شرایط برای تثبیت اوضاع است و با صبر و حوصله نقش تسهیل کننده گفتگوهای سیاسی را ایفا می کند و منتظر تعادل بین جناح های متخاصم است. مسکو می تواند از تجربیات گذشته خود برای معرفی طرح های حل مناقشه استفاده کند و به جای تکیه بر نیروی نظامی بر افزایش نفوذ دیپلماتیک خود تمرکز کند. موفقیت روسیه در جنگ اوکراین می تواند راه را برای بازیابی موقعیت این کشور در خاورمیانه و سرعت بخشیدن به ارتقای نظم جهانی چند قطبی که یکی از اهداف اصلی مسکو است، هموار کند.